De Amerikaanse regisseur, schrijver en acteur Orson Welles werd in 1938 wereldberoemd vanwege zijn radiohoorspel War of the Worlds. Dat werd zo levensecht vertolkt dat sommige mensen in New Jersey op de vlucht sloegen omdat ze dachten dat hun staat door buitenaardsen werd aangevallen. Drie jaar later presenteerde Welles zijn beroemdste speelfilm; het voor die tijd uiterst vernieuwende Citizen Kane. De film staat nog steeds te boek als één van de hoogtepunten van de cinematografie. Don Van Vliet rammelde als Captain Beefheart in 1967 voor het eerst stevig aan de poort met zijn debuutalbum Safe As Milk en releaste twee jaar daarna met Trout Mask Replica zijn eigen Citizen Kane. Een album dat tot de dag van vandaag wordt geprezen als een van de meest vernieuwende en belangrijkste platen aller tijden. Welles en Beefheart. Cinema en muziek. Twee verschillende universums die elkaar komende vrijdag (7 juli) ontmoeten in Heerlen. Heerlen Mijn Stad-verslagever Marco Smeets zocht uit wat we kunnen verwachten en hoe dit tot stand is gekomen.
De zoektocht begint in 1938 wanneer Orson Welles zijn onafgemaakte film Too Much Johnson kwijtraakt. Zo’n dertig jaar later vindt hij de film per toeval in uitstekende staat terug maar in augustus 1970 vallen de filmblikken ten prooi aan een brand in Welles’ villa. Too Much Johnson leek definitief verleden tijd. Léék. Want in 2008 bleek een kopie van de rolprent jarenlang onopgemerkt in een pakhuis in het Italiaanse stadje Pordenone te hebben gelegen. Hoe de film daar ooit is gekomen is onbekend maar in 2013 beleefde ze, na vijf jaar restauratie, dan eindelijk haar première.
De film werd destijds geproduceerd als onderdeel van een podiumproductie waarin live performance en film gemixt zouden worden. Het is een slapstick comedy zonder gesproken woord, die vrijdag in Heerlen muzikaal zal worden begeleid door de befaamde meestergitarist Gary Lucas. Lucas heeft ervaring met dit soort live soundtracks, iets dat voorkomt uit zijn fascinatie voor cinematografie ‘Ik heb filmgeschiedenis en filmaken gestudeerd op Yale en Andover en was directeur van de Yale Film Society. Ik voel me vooral aangetrokken tot horror, science fiction en fantasy maar ik werkte dusver met een veel breder scala aan films, voornamelijk klassieke Europese arthousefilms.’
In 2016 voegde hij Too Much Johnson toe aan dat rijtje. ‘Toen ik hoorde van een verloren gewaande Orson Welles film móest ik hem zien. Iets vertelde me dat hij perfect zou aansluiten bij mijn speelstijl.’ De eerste uitvoering vond plaats in New York en vorig jaar was er de Europese première tijdens het Noorderzonfestival in Groningen.
Omdat het een stomme film betreft heeft Lucas vrij spel. Het is dan ook niet vreemd dat een groot deel van de muziek geïmproviseerd zal zijn. ‘Dit soort scores verandert steeds. Ik speel het iedere keer anders zodat het fris blijft. Een deel van de muziek is gecomponeerd en ligt vast maar ongeveer de helft van de soundtrack bestaat uit improvisatie. Zo word ik geïnspireerd om iedere keer dat ik de film zie iets nieuws te ontdekken waar ik direct op kan reageren.’ Aldus is de voorstelling in Heerlen ook interessant voor de mensen die er in Groningen bij waren: ‘De mensen die me daar zagen optreden gaan vrijdag een compleet nieuwe score horen.’
Gary Lucas is voor de meesten minder bekend van zijn filmwerk maar des te meer van zijn rol als gitarist voor grote artiesten als Jeff Buckley, Nick Cave en Lou Reed. De naam die echter het meest aan hem kleeft is die van Captain Beefheart a.k.a. Don Van Vliet. Lucas nam in de vroege jaren tachtig twee albums met hem op, trad toe tot zijn liveband en was kortstondig zijn manager.
Captain Beefheart verlegde in de jaren zestig de muzikale grenzen zoals Orson Welles twee decennia eerder de grenzen van de film oprekte. Maar Beefheart rekte de grenzen niet alleen op, hij brak er – net als zijn jeugdvriend Frank Zappa – geregeld dwars doorheen. Radiomaker Tim op het Broek (kink.nl) is medeorganisator van het Jaarlijkse Mosae Zappa festival in Heerlen waar Beefheart’s muziek om die reden steevast voorbijkomt: ‘Captain Beefheart is binnen de muziek een volstrekt uniek figuur die maling had aan alle muziekwetten. Hij begon als een liefhebber en vertolker van de Delta-blues. Op het eerste album Safe As Milk zijn die invloeden nog goed te horen, maar al snel ontwikkelde hij een eigen sound die nog het meest in de buurt komt van Avant Garde. Don kon geen noten lezen of schrijven maar componeerde aan de hand van sculpturen. Soms floot hij een (onvaste) melodie op een tape, waarmee zijn Magic Band aan de slag kon. Daarnaast had hij een krachtige stem. Het album Trout Mask Replica (geproduceerd door Frank Zappa) is nog steeds een inspiratiebron voor veel experimentele bands.’
De invloed van Beefheart reikt overigens veel verder dan avant Garde. Tim daarover: ‘Hij was ook een voorbeeld voor punkers zoals Johnny Rotten. Mede door zijn non-conformistische houding.’ En dan zijn er nog zijn teksten, door Tim omschreven als ‘poëtisch en onnavolgbaar.’
Don van Vliet stopte in 1982 als musicus, trok zich terug in een woonwagen in de Mojave-woestijn en maakte furore als kunstschilder totdat hij in 2010 overleed. Gary Lucas eert de man sindsdien tot de dag van vandaag. Door zijn muziek te blijven promoten, recentelijk zelfs met een wereldwijde reeks Beefheart symposiumshows; een lezing met zeldzame clips, kunst en livemuziek. Dat symposium wordt in Filmhuis de Spiegel dus gekoppeld aan Too Much Johnson.
Dat Lucas er in Heerlen voor kiest om Beefheart te eren en niet iets van de wellicht bekendere artiesten waar hij mee werkte heeft een duidelijke reden: ‘Ik zie Nederland als de number one fanbase van Don’s muziek. Het is altijd een eer om hier over hem te spreken, zeldzame clips en prachtige schilderijen van hem te laten zien. En uiteraard om zijn unieke muziek op mijn gitaar te mogen vertolken.’
Aldus mag Heerlen zich opmaken voor een bijzondere avond rond twee absolute grootmeesters. Een op het eerste gezicht, gouden combi die nieuwsgierig maakt naar de totstandkoming daarvan. Het bleek een een-tweetje tussen Geert Pizlo (directeur-bestuurder van Filmhuis de Spiegel) en Mireille Brouwer (Lucas’ manager). Laatstgenoemde vertelt: ‘Eigenlijk is het tot stand gekomen tijdens het brainstormen. Wat als je een artiest van wereldformaat zoals Gary Lucas naar Heerlen haalt? Hoe kunnen we Gary Lucas dan het best tot zijn recht laten komen in een zo’n geweldige locatie als theater Royal en tegelijkertijd een brug slaan naar het publiek dat waarschijnlijk maar met één kant van zijn muzikale werk bekend is? Gary Lucas is namelijk ook een pionier op het gebied van live filmscore en brengt je naar een alternatieve realiteit vol creatieve mogelijkheden.
En daar komt Beefheart om de hoek kijken. ‘Het lag daarom voor de hand om na de pauze de avond over te laten gaan in zijn Captain Beefheart symposium. Het album Trout Mask Replica bestaat nu 54 jaar en heeft nog niks aan creativiteit ingeboet. Net als Too Much Johnson betreft het avant-garde op zijn best.’
Ook Geert Pizlo dropt de meeste credits bij Gary Lucas: ‘De koppeling is ontstaat bij Gary zelf. Hij is voor ons essentieel geweest om dit evenement te organiseren. Stand alone hadden we beiden wellicht niets eens vertoond maar juist deze combinatie maakt het in onze ogen fantastisch. Net zoals bij Orson Welles fascineert de geschiedenis van Gary Lucas ook. Ik bedoel; zijn muzikale verleden liegt er niet om!’
Aan enthousiasme aan de organisatorische kant ontbreekt het overduidelijk niet. Kunnen we daarom wellicht meer van dit soort evenementen verwachten in de Royal? Pizlo: ‘Filmhuis De Spiegel is inderdaad voornemens om daar waar mogelijk de randen op te zoeken in haar programmering. Daarbij wordt er gekeken naar een zo breed mogelijk aanbod in het audiovisuele spectrum. Het Royal Theater is daarvoor ook uitermate geschikt. Uiteraard blijft het vertonen van de artistieke film onze core business en zullen we de Nieuwe Nor en het Theater niet in de weg gaan zitten. Maar we kijken zeker naar evenementen en programmering die verder gaan dan alleen het vertonen van films!’
Too Much Johnson, Gary Lucas en de Beefheart Symposium Show zijn op vrijdag 7 juli om 19 uur te bewonderen in de Royal in Heerlen. Na afloop is er een Q&A en meet & greet met de artiest. Meer informatie vind je op de website van filmhuis de Spiegel.
Tekst: Marco Smeets
Foto: Luc Lodder
