Hier krijg je de geschiedenis van Heerlen op een presenteerblaadje. Geen stoffige, dikke boeken met ellenlange teksten, maar in een paar minuten helemaal op de hoogte van wat er zich hier de afgelopen tweeduizend jaar heeft afgespeeld. In dit ‘hapje’ ontdek je Landsfort Herle, de middeleeuwse nederzetting die je met een beetje hulp nog steeds ziet liggen.

In het vorige Hapje Heerlense historie bevonden we ons in Coriovallum, maar het Romeinse Rijk viel. Daarna schoof het centrum van de nederzetting die daarop volgde een beetje op, richting het hoogste punt tussen de Caumer- en de Geleenbeek. Hier werd de Pancratiuskerk gebouwd. Deze ‘kleine, droge hoogte’ kreeg de Germaanse naam ‘Her-ila’, dat verbasterde van Herle tot Heerlen. Dat hoogteverschil merk je nog steeds als je de Gasthuisstraat of de Putgraaf omhoog loopt richting het centrum. Het Pancratiusplein is ook nu nog het hart van middeleeuws Heerlen.

Een rondje Landsfort Herle
In de middeleeuwen was Heerlen een kleine, ommuurde nederzetting, ook wel Landsfort Herle genoemd. Om je een voorstelling te maken bij het Heerlen van toen, begin je bij de Pancratiuskerk. Die was een stuk kleiner. De huidige kerktoren stond er wel, al moet je de torenspits wegdenken (!). De toren was onderdeel van de verdediging en had kantelen. Pancratiusplein-Noord (waar de Schelmentoren en d’r Kuëb staan) was het kerkhof. Om de kerk en het kerkhof stond een lage muur.

Rondom de kerk en het kerkhof lagen enkele tientallen huizen met weer daaromheen een enorme stadsmuur van twee meter dik en zes meter hoog. De Schelmentoren was onderdeel van die stadsmuur. Om de muur lag een gracht van wel twaalf meter breed. Bruggen over de gracht verbonden het Landfort Herle via drie poorten met de buitenwereld. Dat waren de Veemarktpoort bij het Wilhelminaplein, de Trichter- of Akerpoort bij de Geleenstraat en de Keulsepoort bij de Gasthuisstraat. Als je deze informatie op de huidige plattegrond ‘plakt’, zie je dat het Landsfort Herle eigenlijk piepklein was…

Tip! Neem een kijkje op de bronzen maquette van Landsfort Herle op het Pancratiusplein.

Landsfort Herle anno nu
Wat kun je nu nog zien van het Landfort Herle? Als je weet waar je moet kijken, best veel. Zo weet je dat de Pancratiuskerk zo’n beetje alles heeft zien gebeuren nadat de Romeinen hier weg waren. Dan is er nog de Schelmentoren, die onderdeel was van de oude stadsmuur. De Schelmentoren was onder andere een gevangenis, waar zelfs Bokkenrijders opgesloten hebben gezeten. De stadsmuur is bijna helemaal weg, alleen in de tuin van het huis van de Deken (Pancratiusstraat 41) staat nog een klein stukje. Dat is ook meteen het oudste stuk stadsmuur van Nederland.

Tip! Elke zaterdagmiddag zijn er gratis rondleidingen door de Pancratiuskerk.

Maar er is meer middeleeuws Heerlen. Zo herken je het oude Landsfort nog steeds in het huidige statenplan. De Pancratiusstraat, een deel van het Pancratiusplein en de Bongerd stonden vroeger (gedeeltelijk) onder water, als onderdeel van het grachtenstelsel. Het stukje Bongerd waar je nu parkeert is als laatste gedempt, kort voor 1900. Ondergronds waren er vluchtgangen om het Landsfort uit te komen en er was een stelsel van kazematten. In de kelders van huizen rondom het oude Landsfort (Plaarstraat, Pancratiusstraat) liggen nog steeds resten van die middeleeuwse kazematten. De ondergrondse gangen zijn waarschijnlijk ingestort…

Genoeg middeleeuws Heerlen om over te fantaseren! Hopelijk zit je de volgende keer op het Pancratiusplein met een heel andere blik. Het volgende hapje Heerlense historie gaat over Heerlen als... kuuroord? Laat je verrassen!

Tekst: Leonie Kohl | Kohl - tekst voor toerisme, natuur & erfgoed
Foto: Luc Lodder